Tạp chí khoa học Nature trong số mới ra đăng kết quả một cuộc thí nghiệm của Giáo Sư Martin Nowak ở Ðại Học Havard. Kết luận của bài nghiên cứu này là, trong đời sống loài người, sau cùng cái thiện vẫn hơn cái ác. Nowak không phải là một nhà dậy đạo đức học. Hồi nhỏ ông cũng được nghe cha mẹ khuyên đi học y khoa, như hầu hết các bà mẹ Việt Nam ở đây vẫn khuyên con. Nhưng ông chọn ngành Sinh Hóa học. Ðậu cử nhân rồi, ông lại đổi, chuyển sang học về Lý Thuyết Trò Chơi (Game Theory), một ngành trong Toán học. Trong việc nghiên cứu bây giờ, ông chuyên về Thuyết Tiến Hóa. Tại sao trong lịch sử tiến hóa loài người đi tới một xã hội hay đề cao điều thiện?
Thuyết Tiến Hóa dựa trên ba điều, một là hiện tượng đột biến trong sinh học; hai là sự lựa chọn tự nhiên cho loài nào ưu thắng tồn tại được lâu dài; còn nguyên tắc thứ ba mà Marin Nowak tìm hiểu về hiện tượng là sự cộng tác. Sinh vật, từ tình trạng các hạt giống (giên) cho tới các tế bào, chúng đã phải cộng tác mới tồn tại được. Nếu các tế bào không cộng tác thì không thể tạo nên các bộ phận trong cơ thể, như tấm thân chúng ta đang sống đây. Ở lãnh vực cao hơn, các cá nhân có cộng tác thì loài người mới tiến đến trạng thái gọi là văn minh như bây giờ. Những “đức hạnh” mà ông bà chúng ta (loài người) dậy con cháu từ bao nhiêu đời đều nhắm khuyến khích sự cộng tác giữa người với người.
Những cuộc nghiên cứu của Nowak đã tìm hiểu hiện tượng cộng tác. Ðịnh nghĩa cộng tác rất đơn giản. Khi nào mình tìm cách làm cho người khác được lợi (nhiều hình thái lợi, không riêng gì lợi lộc về vật chất) trong khi biết rằng mình sẽ bị thiệt, bị tốn kém, như thế gọi là cộng tác.
Trong cuộc nghiên cứu mới phúc trình trong tạp chí Nature, Nowak đã thí nghiệm bằng phương pháp Trò Chơi, với 100 sinh viên ở Boston, thử coi trong việc tương giao, những người chọn chiến lược cộng tác, nghĩa là chọn con đường thiện, thì về lâu dài có lợi hơn những người chọn đường ác hay không. Kết luận của công trình nghiên cứu này, nói theo lối người Mỹ, là “Thiện vẫn lợi hơn,” It pays to play nice.
Cuộc thí nghiệm của Martin Nowak và các đồng nghiệp dựa trên một “trò chơi” gọi là Ngụ Ngôn Hai Người Tù, tên gọi đúng là “Thế Lưỡng Nan của Người Tù” - prisoner’s dilemma. Lưỡng nan là khi chúng ta phải chọn giữa hai đường, đường nào cũng có cả lợi lẫn hại. Khi kiểu chuyện ngụ ngôn về thế lưỡng nan này chúng ta sẽ thưởng thức được ý nghĩa của cuộc thí nghiệm.
Chuyện ngụ ngôn hai người tù kể như vầy: Tanya và Cinque bị bắt trong lúc cướp ngân hàng Hibernia, họ bị giam ở hai phòng riêng. Mỗi người chỉ lo cho mình chứ không lo cho bạn. Một viên biện lý khôn ngoan biết mình không đủ bằng cớ, bảo riêng mỗi người tù rằng: “Mày có thể thú tội, hoặc giữ im lặng.” Nếu mày thú tội mà bạn mày không thú, mày sẽ được tha, còn bạn mày sẽ bị tù 10 năm vì có mày làm chứng. Ngược lại, nếu mày im lặng mà bạn mày tự thú thì nó sẽ được tha, còn mày ở tù 10 năm. Nếu cả hai cùng thú tội, cả hai sẽ bị tù, nhưng tòa sẽ cho án nhẹ thôi, mỗi đứa 5 năm. Nếu cả hai cùng im lặng, dù không đủ chứng cớ buộc tội ăn cướp, nhưng tòa vẫn buộc tội mang vũ khí bất hợp pháp và phạt ít nhất là 6 tháng tù. Bây giờ nghĩ đi, sáng mai viết cho tòa một tấm giấy thú tội nhé!”
Xét kỹ các điều kiện trên thì tốt nhất là cả 2 bị cáo đều nhất định chối, mỗi anh sẽ bị 6 tháng thôi. Còn nếu cả hai cùng thú tội, sẽ bị đến 5 năm. Nếu hai người có dịp bàn bạc với nhau, chắc họ sẽ cùng chối bay chối biến. Ðó là “giải pháp tối ưu!”
Nhưng liệu họ có thể tin nhau không? Nếu thằng bạn nó phản, đi thú tội thì sao? Nó sẽ được tha còn mình bị 10 năm tù!
Biết lựa chọn thế nào bây giờ? Ðó là thế lưỡng nan.
Mỗi người tù suy nghĩ, thấy chỉ có 2 trường hợp sẽ xẩy ra, mình không kiểm soát được. Hoặc tên đồng phạm sẽ im lặng. Hoặc hắn sẽ phản mình mà đi thú tội. Thử tính xem trong mỗi trường hợp đó mình quyết định như thế nào thì có lợi nhất.
Trường hợp thứ nhất: Nếu anh kia nó im lặng, mình có thể chọn hoặc cũng im lặng, hoặc sẽ thú tội. Nếu mình im lặng thì cả hai đều bị tù nhẹ chỉ vì tội mang súng bất hợp pháp. Ngược lại nếu mình thú tội, mang tiếng phản bội bạn bè, thì sẽ được tha. So sánh hai kết quả thì thấy thú tội tốt hơn! Bây giờ đến trường hợp thứ hai: Nếu thằng kia không im lặng mà lại phản bội mình thì tính sao? Nếu mình im lặng, mình sẽ bị tù 10 năm, mà nó sẽ được tha. Còn nếu mình cũng thú tội, cả hai sẽ bị tù nhưng án tù chỉ có 5 năm, nhẹ hơn 10 năm. Kết luận, trong trường hợp này cứ thú tội vẫn hơn. Cả hai người tù cùng suy nghĩ thuần lý sẽ thấy trong cả hai trường hợp, đằng nào thú tội cũng lợi hơn! Ðó là suy nghĩ thuần lý dựa trên quyền lợi của mỗi người, đứng trước điều không thể đoán trước là không biết anh kia nó sẽ làm gì. Dù có bàn với nó cũng không biết nó có phản hay không! Nhưng khi họ lựa chọn như vậy, họ đã bỏ mất “giải pháp tối ưu” chỉ bị tù 6 tháng; mà đi chọn con đường tù tội 5 năm!
Câu chuyện này cho thấy trong xã hội lắm lúc mỗi người dùng tinh thần duy lý và duy lợi thì kết quả gây thiệt hại cho tất cả mọi người! Ở đời có rất nhiều trường hợp tương tự! Cho nên chuyện này được dùng trong phương pháp nghiên cứu kinh tế, chính trị, và chiến lược quân sự.
Câu chuyện “Mối lưỡng nan của hai người tù” do Merrill Flood và Melvin Dresher bịa ra đầu tiên, năm 1950. Họ làm cho Cơ Quan RAND, nghiên cứu về chiến lược trong thế giới với hai cường quốc Nga, Mỹ đang đe dọa nhau bằng bom hạch tâm. Sau đó, Albert Tucker kể lại câu chuyện cho có con số rõ ràng hơn, để các giáo sư tâm lý trong Ðại Học Stanford có thể hiểu và áp dụng! Cho tới cuối thập niên 1970 đã có cả ngàn bài nghiên cứu về câu chuyện này. Từ 1988 đến 1994 có hơn 200 cuốn sách viết đến chuyện này, và cứ thế bây giờ còn tiếp tục.
Cuộc thí nghiệm của Giáo Sư Marton Nowak dùng một trò chơi theo mẫu Prisoner’s Dilemma, nhưng đặt ra những “luật chơi” mới. Hai sinh viên tham dự được quyết định bình đẳng không ai có quyền trên ai. Mỗi người phải lựa chọn, hoặc là đối xử theo đường thiện, hoặc theo đường ác. Họ được tham dự trò chơi nhiều lần, và thay đổi người cùng chơi. Nếu hai người cộng tác với nhau, mỗi người sẽ được thưởng 10 xu (cents); nếu cả hai phản bội, họ sẽ chỉ được 5 xu. Nếu một người cộng tác còn người kia phản bội, người thiện sẽ bị phạt 20 xu, và người ác được thưởng 30 xu.
Nếu theo lý luận của Ngụ Ngôn Hai Người Tù, thì cả hai thường thường sẽ phản bội, trừ khi tin tưởng ở bạn mình. Nhưng trong cuộc chơi này, giống như trong xã hội loài người, người bị phản có thể trừng phạt kẻ phản bội. Giáo Sư Nowak đặt thêm một quy luật, là người bị phản có thể bỏ ra thêm 10 xu để yêu cầu tòa án trừng phạt tên bội phản, và hắn sẽ bị phạt 40 xu. Mỗi lần phạt là kẻ phản bội mất toi 30 xu mới nhận được rồi lại lỗ thêm 10 xu nữa, còn người ra tay phạt cũng tốn thêm 10 xu!
Hơn 100 sinh viên đã tham dự trò chơi, kéo dài cuộc chơi nhiều lần. Mỗi sinh viên tự do chọn “cộng tác” hay “phản bội,” rồi sẽ chọn trừng phạt hay không trừng phạt. Họ quyết định một cách thoải mái, đúng là trò chơi, cốt xem cuối cùng sau 8,000 lần chơi chung thì ai sẽ giữ được nhiều tiền nhất. Kết quả là khi chấm dứt cuộc chơi, đếm tiền thì thấy những người chọn đường cộng tác và không trừng phạt đối phương có nhiều xu nhất trong túi! Những người chọn đường ác và hay trừng phạt kẻ phản bội, họ còn ít tiền nhất! Ông Nowak kết luận, sống thiện vẫn có lợi - It pays to play nice! Có thể kết luận rằng sở dĩ loài người sau hàng trăm ngàn năm vẫn tồn tại vì ai cũng xiển dương điều thiện. Cuộc thí nghiệm của Martin Nowak khiến chúng ta tin rằng loài người tồn tại và tiến bộ chính vì đã chọn “chiến lược” sống thiện, từ mấy trăm ngàn năm nay mà những người thiện đã thắng. Cuối cùng, cái thiện là “chiến lược tối ưu.” Cái thiện có thật, không phải chỉ là một lý tưởng xa xôi. Chúng ta tin ở điều thiện, vì nhờ những người theo đường thiện, dậy dỗ đường thiện, đời này sang đời khác cả loài người sẽ được lợi lộc! Cũng vì vậy chúng ta cảm ơn những người nêu tấm gương thánh thiện ngay trong cuộc sống bên cạnh chúng ta. Họ tặng cho chúng ta niềm phấn khởi muốn tin vào cái thiện.
ST
